Я заўсёды адчуваў сябе беларусам
З маленства я цікавіўся гісторыяй. Гісторыя захоплівала мяне, натхняла і бударажыла ўяўленне выявамі мінулага, якія часта былі мне цікавей, чым звычайныя для дзіцячага ўзроста актыўнасці. Я вельмі шмат і з вялікім задавальненнем чытаў пра старажытныя піраміды ў Егіпце, афінскую дэмакратыю і паходы Аляксандра Македонскага, Сярэднявечча, Вялікія геаграфічныя адкрыцці і пра шмат чаго іншага. Па збегу абставін я з бацькамі жыў не ў Беларусі, таму ў пачатковай школе ў мяне не было магчымасці вывучаць беларускую мову і літаратуру, мая сям'я размаўляла на рускай мове і ў маім навучанні ў раннім узросце не прысутнічала беларуская нацыянальная ідэя. Так, мая сям'я асацыявала сябе з Беларуссю, але гэтая асацыяцыя была хутчэй грамадзянскай, чым нацыянальна–этнічнай. У той жа час, навучаючыся ў малодшых класах у пераважна расійскім і ўкраінскім культурным асяроддзі, я заўсёды казаў пра сябе як пра беларуса, мне падабалася, што я не падобны да часткі сваіх аднагодкаў, якія не разумелі завучаныя мной беларускія словы накшталт “маляваць” і “шуфлядка”. Таксама частка маёй сям'і з'яўляюцца беларускімі палякамі, што абумовіла маю пэўную цікавасць да каталіцызму і сумеснай беларуска–польскай гісторыі. Значна пазней, ужо ў юнацкім узросце, я лічыў сябе беларусам з польскім паходжаннем, і гэтыя дзве ідэнтычнасці гарманічна дапаўнялі адна адну, не ўступаючы ў канфлікт.
Школа ў Беларусі, беларуская мова, з'яўленне цікавасці да палітыкі
Да моманту майго пераходу ў сярэднюю школу мая сям'я канчаткова вярнулася ў Беларусь. Гэтую акалічнасць я ўспрымаў як вельмі пазітыўную падзею ў сваім жыцці: я ставіўся да Беларусі з пэўным дзіцячым ідэалізмам, таму не задумваўся пра розныя аспекты свайго будучага жыцця і развіцця на Радзіме. І ў цэлым, нягледзячы на некаторыя цяжкасці, я дастаткова паспяхова сацыялізаваўся ў новых умовах. Аднак складаней за ўсё было зразумець «культуру маўчання», якую настойліва прывівалі школьнікам – неабходнасць слухаць і рабіць тое, што кажуць старэйшыя і настаўнікі, не задаваць пры гэтым лішніх пытанняў. Таксама першапачаткова былі цяжкасці з вывучэннем беларускай мовы, пры гэтым я добра памятаю, што амаль усе мае аднакласнікі казалі, што для іх беларуская мова і літаратура – самыя нецікавыя ў школе прадметы. У маім жа выпадку захапленне гісторыяй прывяло да пачатку паглыбленага вывучэння гісторыі маёй краіны, Беларусі, што дапамагло мне ўмацаваць сваю беларускую самасвядомасць. Я хацеў ганарыцца сваёй краінай і тым, што я належу да народа з такой багатай і цікавай гісторыяй. Таму я таксама захацеў навучыцца добра размаўляць на беларускай мове, каб падкрэсліць сваю нацыянальную ідэнтычнасць. Ужо пазней прыйшло ўсведамленне, што школьная праграма па беларускай мове і літаратуры была накіравана не на развіццё нацыянальнай самасвядомасці ў маладых беларусаў, а хутчэй на яе разбурэнне. Напрыклад, руская літаратура была цікавай, поўнай розных выяў і сэнсаў, у тым ліку кахання, сяброўства іншых цікавых сюжэтных ліній. У той жа час на беларускай літаратуры мы чыталі пра “дурных мужыкоў” і “Вялікую Айчынную вайну” – важную тэму, але не поўнасцю зразумелую і актуальную для школьнікаў у 5–7 класе. Паступова цікавасць да гісторыі, беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці і мовы заканамерна стымулявала інтарэс да палітычных падзей, што адбываліся ў Беларусі, і да інтуітыўнага недаверу да Расіі.
Упершыню я сутыкнуўся з "культурай маўчання" ў снежні 2010 года, калі Лукашэнка разагнаў акцыю пратэсту супраць сфальсіфікаваных вынікаў прэзідэнцкіх выбараў. Памятаю, як абмяркоўваў гэтую тэму са сваімі аднакласнікамі, у якіх былі розныя меркаванні і ацэнкі падзей (адлюстраванне пазіцыі ў іх сем'ях), але чамусьці ўсе баяліся задаваць пытанні на гэтую тэму класнаму кіраўніку, вельмі добраму педагогу, а таксама іншым выкладчыкам. Я ж спытаўся ў яе з дзіцячай наіўнасцю: «За што Лукашэнка загадаў збіць людзей, яны ж проста хацелі сказаць, што ён не выйграў выбары?». Яна была вельмі збянтэжаная, аднак адказала: “Хто табе такое сказаў? Усе людзі галасавалі за Лукашэнку, а на плошчы сабраліся зяваки, дык яны і атрымалі свае, не трэба было туды хадзіць». Мяне вельмі здзівіла яе рэакцыя, а таксама тое, што ўсе тыя мае аднакласнікі, хто казаў, што "іх бацькі галасавалі супраць Лукашэнкі", ніяк мяне не падтрымалі.
У далейшым да маёй нязгоды з палітыкай Лукашэнка дадаўся юнацкі максімалізм: я лічыў Беларусь часткай еўрапейскага і заходняга свету, верыў у каштоўнасць дэмакратыі і што беларусам неабходна развіваць беларускую мову і нацыянальную ідэю, у той час як Лукашэнка са сваёй «Айчынай ад Брэста да Уладзівастока» быў поўнай супрацьлегласцю маім ідэалам.
Навучанне ва ўніверсітэце, назіранне за развіццём грамадзянскай супольнасці ў Беларусі ў 2015–2020 гг.
У 2014 годзе адбылася пэўная трансфармацыя майго ўспрымання беларускай сістэмы ўлады. Падзеі ва Украіне раскалолі беларускае грамадства. Памятаю, як многія мае знаёмыя казалі, што «Майдан – гэта дрэнна, а Крым – добра». Гэта мяне вельмі моцна здзіўляла, бо я займаў максімальна праўкраінскую пазіцыю і не мог зразумець як мае аднагодкі «не бачаць такіх відавочных рэчаў як незаконнасць рэферэндуму ў Крыме або неафіцыйны ўдзел расійскіх наймітаў і войскаў у канфлікце на Данбасе». У той жа час Беларусь заняла нейтральную пазіцыю да падзей ва Украіне, Лукашэнка адыграў пэўную ролю ў заключэнні Мінскіх пагадненняў у 2015 годзе, і наша краіна некаторы час нават стала прэтэндаваць на статус «донара рэгіянальнай бяспекі». На ўнутраным трэку таксама адбылася трансфармацыя: нельга сказаць, што ўлада садзейнічала лібералізацыі, але і не перашкаджала развіццю (пераважна ў Мінску) грамадзянскай супольнасці, кантактам з Захадам. Паступова ў Мінску стала «модным» сярод моладзі выкарыстоўваць беларускую мову, цікавіцца беларускай культурай і гісторыяй. Прыязджаючы з Мінска да сваякоў у невялікі беларускі горад, я размаўляў на беларускай мове са сваімі знаёмымі, да якіх новыя трэнды яшчэ не дайшлі, і бачыў іх здзіўленне, бо яны прывыклі пераймаць сталіцу, а тут ніяк не маглі паверыць, што размаўляць на беларускай мове ў Мінску «модна», бо раней лічылася, што на ей размаўляюць толькі ў весках.
Гэты перыяд супаў з «бумам» IT–індустрыі, з'явіліся высокааплатныя працоўныя месцы, а шэраг беларускіх кампаній, такіх як Wargaming, сталі сусветна вядомымі. Развівалася і культурнае жыццё – у Мінску з'явілася шмат месцаў адпачынку з нацыянальным каларытам, праводзіліся міжнародныя спартыўныя спаборніцтвы. У мяне было адчуванне, што краіна развіваецца у правільным кірунку. У кантэксце майго жыцця таксама адбыліся важныя падзеі – вучоба ў старэйшых класах у Ліцэі, дзе я яшчэ больш даведаўся пра шматграннасць беларускай культуры і гісторыі, а таксама паступленне ў адну з найлепшых вышэйшых навучальных устаноў Беларусі. Па характары я заўсёды быў хутчэй чалавекам схільным да пошуку кампрамісаў, чым радыкалам, таму наяўнасць выдатных настаўнікаў ва ўніверсітэце трансфармавала маё ўспрыманне Лукашэнкі і беларускай улады. На фоне ўкраінскіх падзеяў 2014 года і спробаў Расіі надаць новае дыханне праекту «Саюзнай дзяржавы», трэнды ў Беларусі былі шматабяцальнымі: Лукашэнка відавочна не збіраўся «здаваць суверэнітэт», была прыкметная актывізацыя дыялогу з ЕС і ЗША, таму наратывы старой беларускай апазіцыі аб «крывавым прамаскоўскім рэжыме» выглядалі не такімі актуальнымi. Значна бліжэй мне была ідэя паступовай эвалюцыі палітычнай сістэмы Беларусі ў бок Захаду: шэраг прадстаўнікоў вышэйшай наменклатуры (У. Макей, С. Румас, У. Мацюшэўскі, П. Латушка і інш.) стваралі ўражанне людзей, якія падтрымліваюць ідэю незалежнасці Беларусі і яе паступовай трансфармацыі ў бок большай дэмакратычнасці і адкрытасці.
Таму, будучы студэнтам, я палічыў, што нацыянальна арыентаваныя маладыя людзі павінны «гуляць па правілах сістэмы», каб паступова інтэгравацца ў яе і паспрыяць зменам у краіне да лепшага. Я стаў лідэрам студэнцкага самакіравання і рэалізоўваў гэтыя ідэі на практыцы – напрыклад, публічна выступаў на беларускай мове, займаўся арганізацыяй культурных мерапрыемстваў. Мая цікавасць да Еўропы і веданне замежных моў дазволілі мне ўдзельнічаць у розных адукацыйных праектах з ЕС. На старэйшых курсах я практычна кожны месяц удзельнічаў у канферэнцыях, семінарах, студэнцкіх абменах. У цэлым, ідэя эвалюцыі Беларусі была абсалютна не ўтапічнай: у гэты перыяд я часта сустракаўся з людзьмі ўзросту 20–30 гадоў, якія альбо працавалі ў дзяржаўных структурах, альбо планавалі там кар'еру. Амаль усе яны былі людзьмі адукаванымі, якія разумелі каштоўнасць незалежнасці нашай краіны. Сярод іх, вядома, былі і кар'ерысты, але нават яны не былі «адэптамі рускага свету». Маё светаўспрыманне ў той момант характарызуе агучаная мной у адной прыватнай размове фразе: «я выйду на пратэсты толькі ў выпадку расійскай акупацыі Беларусі». Менш за год спатрэбіўся, каб самому яе і абвергнуць.
2020 год
2020 год для мяне пачаўся спакойна. Студэнцкае жыццё падыходзіла да свайго канца. Я быў вельмі задаволены часам, праведзеным ва ўніверсітэце, атрыманым навыкам і асабліва – каштоўнымі знаёмствамі. Як студэнта бюджэтнай формы навучання мяне чакала абавязковае размеркаванне ў дзяржаўную арганізацыю, аднак я ведаў, што магу знайсці сябе ў любой сферы, у тым ліку ў бізнесу, і прыносіць карысць сабе, сваёй сям'і і сваёй краіне. У мяне не было матывацыі эміграваць у бліжэйшыя 5–7 гадоў. Тое, што адбывалася са мной, многімі маімі знаёмымі і, у цэлым, нашай краінай далей – нагадвала сюжэт фільма. У той час у мяне часта ўзнікала поўнае адчуванне нерэальнасці падзей.
COVID–19
У сакавіку 2020 года ў Беларусь прыйшоў каранавірус. У той час як у многіх краінах уводзіліся абмежаванні, Лукашэнка абраў тактыку рабіць выгляд, што нічога не адбываецца. Я не вірусолаг і не магу сказаць, якая была сапраўдная небяспека ад каранавіруса, але абсалютна дакладна гэта не была «звычайная прастуда», як сцвярджалі ўлады. Што бы там ні было – рэальная асцярога, што беларуская эканоміка не вытрымае ўвядзення мер ізаляцыі, ці ж банальная ўпартасць Лукашэнкі – гэта выклікала неразуменне значнай часткі грамадства. На мой погляд, выявілася жаданне любой аўтарытарнай сістэмы «не дапусціць панікі», таму сутыкнуўшыся з рэальным крызісам, улада не змагла правільна адрэагаваць. Асаблівасць беларускай сістэмы кіравання ў яе жорсткай вертыкальнай арганізацыі. За лішнюю ініцыятыву чыноўнікаў пакараюць больш, чым за поўнаю бяздзейнасць. Таму адсутнасць выразнай і адназначнай рэакцыі Лукашэнкі на пандэмію прывяла да таго, што апарат кіравання быў дэзарыентаваны, Міністэрства аховы здароўя штучна заніжала лічбы хворых і памерлых на фоне перапоўненых бальніц у Беларусі, а рэктары многіх ВНУ гналі студэнтаў на вочныя заняткі пад страхам адлічэння.
Цікавая змена стаўлення грамадства да Лукашэнкі ў гэты перыяд: калі ўмоўна ліберальна настроеныя беларусы, уключаючы мяне і маё асяроддзе з Мінска і шэрагу буйных гарадоў чыталі незалежныя СМІ ў Інтэрнэце і, у цэлым, ставіліся да Лукашэнкі як да «неабходнага зла, які худа–бедна абараняе суверэнітэт», але ніколі не мелі асаблівых ілюзій пра яго як палітыка, то ў рэгіёнах, асабліва для людзей старэйшага ўзросту, якія традыцыйна больш глядзелі расійскія ЗМІ, наступіў сапраўдны шок. У Расіі па ўсіх каналах расказвалі пра небяспеку пандэміі, а ў Беларусі Лукашэнка бяспечна гуляў у хакей і расказваў, што «трактар і лазня – лепшыя лекі». У гэтых беларусаў уключыўся «чарнобыльскі сіндром», які заснаваны на тым, што існуе нябачная, але цалкам рэальная пагроза, якую ўлады хаваюць. У выніку вырас недавер да Лукашэнкі і самае галоўнае – быў парушаны негалосны грамадскі дагавор паміж Лукашэнкам і большай часткай раней пасіўнага беларускага насельніцтва. Лічылася, што дыктатура здольная гарантаваць бяспеку і эканамічную стабільнасць, а ўзамен патрабавала неўмяшання беларусаў у палітычнае жыццё краіны. Гэты дагавор быў парушаны беларускай уладай. Людзі пачалі самастойна арганізоўваць зборы медыцынскім супрацоўнікам, выконвалі масачны рэжым і сацыяльнае дыстанцыяванне, а ў гэты час улада бяздзейнічала і нават перашкаджала. У плане эканомікі – у беларускіх рэгіёнах былі адчувальныя сімптомы крызісу пасля спынення расейскіх датацый у 2019 годзе.
Удзел у палітыцы, збор подпісаў за В. Бабарыку ў складзе ініцыятыўнай групы
Неадэкватная рэакцыя Лукашэнкі на крызіс паказала слабасць беларускай сістэмы кіравання. Ён перастаў выступаць «гарантам стабільнасці». Мне стала відавочна, што ў крызісны момант ён не будзе думаць аб лёсе Беларусі і аб дабрабыце яе народа, а будзе ратаваць уласную ўладу нават коштам жыццяў беларусаў. Што яшчэ горш – ён рабіў уражанне чалавека, які адарваўся ад рэальнасці. У гэты момант я амаль фізічна адчуваў незадаволенасць яго рэжымам з боку самых розных людзей.
У гэты момант пачалася прэзідэнцкая выбарчая кампанія, якая павінна была прайсці таксама будзённа, як і ў 2015 годзе. Здавалася, што нават пасіянарная частка беларускага грамадства была гатовая змірыцца з уладай Лукашэнкі, каб не дапусціць сцэнара з анэксіяй Крыма ў Беларусі. Аднак на фоне агульнай стомленасці ад нязменнай 26 гадоў улады, незразумелай насельніцтву рэакцыі на пандэмію і адчування, што «з Расіяй можна дамовіцца і захаваць суверэнітэт Беларусі і без Лукашэнкі» паўстаў моцны запыт на перамены ў краіне. Гэты запыт увасаблялі тры найбольш уплывовыя альтэрнатыўныя кандыдаты, якія заявілі аб прэзідэнцкіх амбіцыях – В. Бабарыка, В. Цапкала, С. Ціханоўскі. І хаця блогер Ціханоўскі здаваўся мне папулістам, менавіта ён змог заваяваць падтрымку рэгіёнаў Беларусі сваёй жорсткай крытыкай дыктатара і ягонай вертыкалі, паўтараючы шмат у чым рыторыку самога Лукашэнкі на выбарах 1994 года. Я ж прыняў для сябе рашэнне падтрымаць кіраўніка «Белгазпрамбанка» – Віктара Бабарыку, які абвясціў аб наборы актывістаў у сваю ініцыятыўную групу праз Facebook у маі 2020 года. Я тады толькі здаў дзяржаўныя іспыты і рыхтаваўся да абароны дыплома ва ўніверсітэце, калі мне патэлефанаваў мой сябар і сказаў, што з'явіўся новы цікавы кандыдат у Прэзідэнты. Мы і раней назіралі за публічнымі людзьмі ў Беларусі, і ведалі пра Бабарыку, бо ён дапамагаў фінансаваць адукацыйны праект у нашым універсітэце, скіраваны на папулярызацыю беларускай культуры. Вырашыўшы ўступіць у ініцыятыўную групу Бабарыкі, я ўбачыў у ім інтэлігентнага мэнэджэра, якому былі блізкія беларускія нацыянальныя каштоўнасці па словах маіх знаёмых, якія сустракаліся з ім у рамках універсітэцкага праекта. Яго досвед працы ў расійскім банку не бянтэжыў мяне – я быў упэўнены, што пры пэўных умовах ён атрымае падтрымку Расіі і мая мара аб эвалюцыйных зменах у Беларусі здзейсніцца. Да таго ж ён быў максімальна акуратны ў сваіх ацэнках Лукашэнкі. Гэта давала нагоду спадзявацца, што мой удзел у ініцыятыўнай групе не стане падставай для пераследу з боку ўлады і што максімальна, што пагражае – адсутнасць кар'ерных перспектыў у сістэме дзяржкіравання, што не было маёй адзінай мэтай у плане працаўладкавання і развіцця.
Такім чынам, з маім добрым сябрам мы ўступілі ў ініцыятыўную групу Бабарыкі і пачалі збіраць подпісы за яго вылучэнне кандыдатам у прэзідэнты. Мы не баяліся. Магчыма, паўплывала маё непрыманне яшчэ школьнай «культуры маўчання». Акрамя таго мне здавалася, што я добра вывучыў «правілы гульні» ў беларускай сістэме і быў упэўнены, што калі ўсё рабіць па законе і не ўдзельнічаць у прамых пратэстах, то мала што можа мне пагражаць. І, нарэшце, масавасць руху ў падтрымку альтэрнатыўных кандыдатаў у прэзідэнты ўражвала – менш чым за тыдзень у ініцыятыўную групу Віктара Бабарыкі запісалася каля 10 000 чалавек – нерэальная лічба для Беларусі. Было адчуванне, што нейкія тэктанічныя пліты ў беларускай гісторыі пачалі рухацца.
Збор подпісаў адбываўся ва ўмовах пандэміі, таму я разаслаў паведамленне сябрам і знаёмым у сацыяльных сетках з прапановай паставіць подпіс за кандыдата ў прэзідэнты. Што цікава: многія з тых, каму я пісаў, казалі, што ўжо паставілі подпіс за Бабарыку ў іншых зборшчыкаў, некаторыя шчыра прызнаваліся, што баяцца, але большасць падпісвалася з энтузіязмам і нават прыводзіла сваіх сваякоў. З асабістых назіранняў падчас збору подпісаў: беларускія дзяўчаты праяўлялі крыху большую цікавасць да праходзячай палітычнай кампаніі, чым хлопцы. На працягу двух тыдняў я сабраў больш за 100 подпісаў. Збіраў іх нават перад абаронай дыплома – да незадавальнення старшыні камісіі. Аднак некаторыя мае знаёмыя зборшчыкі маглі за 3 гадзіны сабраць 30–50 подпісаў. За Бабарыку падпісваліся людзі цэлымі дамамі ў Мінску. І гэта было нешта неверагоднае, улічваючы, што, напрыклад, кожны з супрацоўнікаў бюджэтнай сферы, якія падпісаліся, мог атрымаць як мінімум праблемы на працы ці нават звальненне – але гэта не спыніла беларусаў.
У цэлым, студэнцкае самакіраванне асноўных універсітэтаў Мінска, якое складалася з прадстаўнікоў як лічылася «праўладных арганізацый» такіх як БРСМ, актыўна ўключылася ў працэс збору подпісаў за альтэрнатыўных кандыдатаў у прэзідэнты. У той момант я быў упэўнены, што актыўныя нацыянальна арыентаваныя людзі ва ўладзе падтрымаюць перамены ў краіне. Аднак затрыманне Сяргея Ціханоўскага і Віктара Бабарыкі ў маі – чэрвені 2020 года разбурыла мае надзеі на трансфармацыю сістэмы і на тое, што выбары 2020 года як мінімум дадуць стымул да трансфармацыі беларускай палітычнай сістэмы. З усіх варыянтаў Лукашэнка выбраў найгоршы. Замест дыялогу з грамадствам ён пасадзіў у турму папулярных кандыдатаў у прэзідэнты. Ездзіў па вайсковых частках, пагражаў расстраляць усіх, хто выйдзе пратэставаць супраць вынікаў выбараў, і рабіў уражанне глыбока спалоханага чалавека. У той жа час некаторыя крытычныя заявы афіцыйных расейскіх асобаў давалі падставу для аптымізму – падавалася, што ў выпадку масавых фальсіфікацый на выбарах краіны Захаду акажуць ціск на Лукашэнку, а Расія можа зрабіць стаўку на бліжэйшых беларусам прадстаўнікоў палітычнай і бізнэс–эліты Беларусі.
9 жніўня 2020 ці які кошт хлусні
Рэгістрацыя Святланы Ціханоўскай кандыдатам у Прэзідэнты Беларусі ў ліпені 2020 года і яе паспяховая перадвыбарная кампанія прынеслі новую надзею на перамены. Нягледзячы на публічную істэрыку Лукашэнкі, я выразна бачыў велізарнае мноства людзей, якія хацелі пераменаў. Гэта быў неверагодны час, калі кожны адчуваў сябе часткай гісторыі і тое, што ён стварае гэтую гісторыю. Я ніколі не забуду чэргі людзей з белымі бранзалетамі (знакам падтрымкі перамен) на выбарчых участках у Менску і па ўсёй краіне. На маім участку праз паўдня скончыліся бюлетэні для галасавання, а людзі ўсё ішлі і ішлі. Не забудуся, як тысячы людзей увечары 9 жніўня выйшлі да выбарчых участкаў і ў цэнтры беларускіх гарадоў з патрабаваннем сумленнага падліку галасоў. Лукашэнка не проста прайграў выбары. Ён прайграў іх разгромна, але аб'явіў себя пераможцам. І гэтая хлусня прывяла да пакутаў тысяч людзей.
Нават поўная адсутнасць Інтэрнэту 9 жніўня не бянтэжыла. Аднак інтуітыўна я адчуваў нарастальную пагрозу. Памятаю людзей, якія мірна збіраліся на пратэст ў розных частках Мінска, ды і проста тых, хто ў летні вечар выйшаў на прагулку каля дома. Менавіта звычайныя людзі, якія нічога не падазравалі, сталі першымі затрыманымі, яны проста не маглі ўявіць, што за звычайны шпацыр на вуліцы без пратэстнай сімволікі і палітычных лозунгаў іх будуць катаваць у самых нечалавечых умовах. Памятаю светлашумавыя гранаты, выбухі і барыкады на вуліцах беларускіх гарадоў. Аднак беларусы не хацелі кровапраліцця і толькі поўнае беззаконне прымусіла іх пайсці на такія меры. Памятаю крык дзяўчыны ў цэнтры Мінска побач з адным з офісаў: у яе былі гематомы на твары, зламаная рука. Яна казала нешта пра тое, што ў яе забралі мужа, а ў бацькі ёсць стрэльба, але яна не ведае, як ей карыстацца. Памятаю плямы крыві на вуліцах Мінска. Атмасфера страху і нянавісці. Затым былі забастоўкі. Сотні тысяч удзельнікаў мірных пратэстаў на вуліцах беларускіх гарадоў, нацыянальныя бел–чырвона–белыя сцягі ў вокнах дамоў і зноў надзея. Для мяне было здзіўленне, што некаторыя мае знаёмыя, якіх я ніколі не лічыў сумленнымі грамадзянамі – выявілі сябе годна. У той час як некаторыя настаўнікі ў маёй сярэдняй школе, якіх я паважаў, прынялі ўдзел у фальсіфікацыі выбараў. Шмат было расчараванняў і яшчэ больш захаплення і любові да свайго народа. Я ніколі не бачыў столькі падтрымкі, салідарнасці, непрымання зла і гвалту, якое я ўбачыў у гэтыя дні жніўня–снежня 2020 года ў Беларусі. Я бачыў гэтыя тысячы годных людзей, патрыётаў сваёй краіны. І я ганарыўся быць сярод іх.
Ніхто нічога не забыўся
Тэма разгрому руху перамен у Беларусі да гэтага часу адна з самых балючых як для мяне, так і думаю, для многіх беларусаў. Аб гэтых падзеях трэба памятаць і гаварыць. «Рэвалюцыя няздзейсненых надзей» паказала прыклад неверагоднага гераізму і стойкасці шматлікіх беларусаў, а з другога боку выразна прадэманстравала баязлівасць беларускай вертыкалі ўлады, якая спалохалася падтрымаць мірны пратэст пасля сігналу з Масквы аб падтрымцы Лукашэнкі. Надзея на пэўную адэкватнасць улады ў Крамлі таксама аказалася міфам. Расія зрабіла стаўку на Лукашэнку, адправіла ў жніўні 2020 года да межаў Беларусі «ўзброены рэзерв», відаць на выпадак, калі ў кагосьці са страляючых у мірных людзей прачнецца сумленне. Дарэчы, сакратар Савета Бяспекі Расіі Патрушаў восенню 2020 года ў разгар пратэстаў ездзіў у Мінск, а затым чамусці ў Гомельскую вобласць, да мяжы з Украінай у суправаджэнні дэлегацыі расійскіх і беларускіх ваенных (па паведамленнях незалежных крыніц). Цікавае супадзенне: менавіта з Гомельскай вобласці Беларусі расійскія акупанты напалі на Кіеўскую вобласць у лютым 2022 года. Калі не супадзенне, тады атрымліваецца, што Лукашэнка яшчэ ў разгар пратэстаў у Менску пагадзіўся на саўдзел у вайне. Вось такі быў кошт падтрымкі яго рэжыма Расеяй. Магчыма, калі б Захад заняў больш рашучую пазіцыю ў падтрымцы фундаментальных правоў і свабод чалавека ў Беларусі ў 2020 годзе, не было б уварвання ва Украіну ў 2022. Але гэта толькі здагадкі.
Аднак я упэўнены, што беларусы прайшлі шлях мірнай рэвалюцыі (няхай і няўдалай) не дарма. На мой погляд, у 2020 годзе беларусы канчаткова сфарміравалі сябе як нацыю і паказалі, што ў іх ёсць годнасць і каштоўнасці, за якія яны гатовыя змагацца. Прыхільнасць да міра – гэта адначасова і веліч, і трагедыя нашага народа.
Украіна паказала ўсяму свету, што рэжымы кшталту беларускага і расейскага разумеюць толькі сілу. Калі не даваць ім адпор. яны будуць бяскарна здзяйсняць злачынствы без усялякіх згрызот сумлення. Спадзяюся, што рана ці позна лідэры вольнага свету прымуць гэтую простую аксіёму. Таму што гісторыя вучыць нас, што для пераменаў бывае недастаткова аднаго імкнення народа, неабходны таксама ўдалае супадзенне знешніх фактараў, якія, на жаль, у 2020 годзе былі супраць нас.
Я пакінуў у Беларусь у 2021 годзе. Выступленне Лукашэнкі на так званым «Усебеларускім народным сходзе», дзе ён паабяцаў знайсці кожнага, хто выступіў супраць яго падчас выбараў, прамая падтрымка ягонага рэжыму Расеяй і недастаткова моцны ціск Захаду прывялі мяне да думкі аб неабходнасці эміграцыі, бо я больш не бачыў пазітыўнага сцэнара для Беларусі, толькі паўтарэнне 1937 года. Шчыра кажучы, я таксама быў упэўнены, што Лукашэнка прывядзе Беларусь да вайны – амаль што так і атрымалася. Дапамагла хутчэй з’ехаць і фраза аднаго дасведчанага чалавека: «Ты ведаеш, хто я? Сяброўская парада, з'яжджай куды-небудзь, калі не жадаеш прысесці на пару гадоў». Выбар відавочны. Канчаткова я вырашыў, што не вярнуся ў Беларусь пры цяперашняй уладзе, калі пачалі знішчаць польскія вайсковыя пахаванні ў Беларусі. У мяне два прадзеды ваявалі ў польскім войску і вярнуцца ў Беларусь і маўчаць азначала здрадзіць іхняй памяці. Што тычыцца Лукашэнкі – то магу толькі сказаць, што чалавек, які асабіста аддаў прамы загад «зладзіць Асвенцым» затрыманым мірным беларусам, больш для мяне не існуе.
Пры гэтым я застаюся асцярожным аптымістам і ўпэўнены, што час працуе на баку маладога пакалення беларусаў, адданага каштоўнасцям свабоднага свету. І я ўпэўнены, што гісторыя дасць нам яшчэ шанс нагадаць усяму свету, што мы – беларусы.
Ніхто нічога не забыўся. Жыве Беларусь!
P.S.
Віктар Дзмітрыевіч Бабарыка быў прыгавораны да 14 гадоў зняволення па надуманых абвінавачаннях. З красавіка 2023 года сувязь з ім страчана. У Беларусі афіцыяльна 1500 палітычных зняволеных. Пры гэтым рэальная іх колькасць у некалькі разоў вышэйшая. Як мінімум 40 000 чалавек прайшлі беларускія турмы з мая 2020 года за сваю палітычную пазіцыю, у тым ліку мае блізкія. З пачатку вайны ва Ўкраіне сотні беларусаў былі затрыманыя за выступ супраць расейскай агрэсіі. Многія атрымалі шматгадовыя тэрміны зняволення.